Obi's Nightmare; het ergste wat een dictator kan overkomen

Wat kan een van de rijkste, machtigste en meest gevreesde dictators van Afrika nog bang maken? Zo begint 'De nachtmerrie van Obi', een stripverhaal met in de hoofdrol Obiang Nguema Mbasogo, president van de aan de westkust gelegen oliestaat Equatoriaal Guinea. Een viertal vrienden boog zich over deze vraag; striptekenaar Ramón Esono Ebalé, de (anonieme) schrijvers Chino & Tenso Tenso en Tutu Alicante, vertegenwoordiger van EG Justice in Washington. De laatste zorgde ervoor dat het geld voor het stripverhaal via crowdfunding bijeen kwam zodat de strip in 2015 in twee talen kon worden uitgebracht.

Kerstballen

Zou de dictator nog kunnen vrezen dat ze hem zijn miljoenen afpakken? Nee, bedachten de vrienden, want die heeft hij uitstaan op talrijke internationale banken over de hele wereld. En bang voor een coup? Onmogelijk, want hij weet zich te goed beschermd door de tot hun  tanden toe bewapende, rijk beloonde Marokkaanse en Israëlische beveiligers die gelden als koelbloedige killers zonder hersenen, bereid om hun leven voor hem op het spel te zetten. Bovendien heeft hij zijn oude tegenstanders al jaren geleden omgekocht en behoren zij nu tot zijn allergrootste fans. Blijft zijn prostaatkanker nog over als doodsbedreiging, maar ook van die ziekte heeft hij weinig te vrezen. In Guinea is het een komen en gaan van de beste artsen ter wereld die klaar staan om zijn testikels in te smeren en op te blazen tot glanzende kerstballen, al blijft Obi er wel last van houden (dat hij voortdurend met zakken ijs in de weer is om het zaakje te koelen is een rode draad in het verhaal).

 

Bubbelbadoverleg

Niet alleen zijn ballen worden opgeblazen, maar op de eerste pagina van de strip ook zijn hoofd. De tekstballonnen naast zijn hoofd bespreken de verschillende angstopties, uitmondend in een conclusie dat er eigenlijk maar een ding is waar de dictator nog bang voor kan zijn. Maar dat laten de makers vervolgens nog een aantal pagina's in het midden. Voordat het aftellen begint naar wat zijn allergrootste nachtmerrie zal zijn, moeten wij namelijk nog mee worden gevoerd in Obi's luxe leven. We zien hem wat verward naast een ontklede dame wakker worden, in zijn drukke bestaan niet meer wetend in welke van zijn talrijke paleizen hij zich bevindt, of in welk hotel bij een Noord Koreaans congres of teelbalbehandeling in Houston. Maar alras blijkt dat hij bij de koning van Marokko op bezoek is die hem een jacuzzi belooft met geparfumeerde bubbels en kranen waaruit zowel vanillemelk als champagne stroomt. Na dit bubbelbadoverleg stapt hij in zijn privéjet om onderweg naar Guinea de stewardess in haar billen te knijpen, terwijl zijn secretaresse hem waarschuwt dat Exxon Mobil heeft aangekondigd dat hij binnen twee jaar door zijn olievoorraden heen zal zijn. 

Rambo

Uiteraard wordt hij in Malabo ontvangen door het bijeengetrommelde volk en ten paleize door zijn 'kunstminnende' echtgenote Constancia, die hem vanaf haar massage bed vraagt waar de cadeautjes uit Marokko blijven. Al Rambo films kijkend, zijn gezondheid en politieke zaakjes regelend en terloops nog even wat executies van potentiële coupplegers afhandelend, nadert echter het moment van de nachtmerrie. Maar niet voordat hij in het parlement nog een toespraak 'full of great truths' heeft gehouden en zich in bad onderwater al snorkelend heeft laten bevredigen door een wulpse dame met duikbril. Omdat je van seks honger krijgt verorbert hij op de valreep nog wat uit de koelkast gehaalde boa constrictor en ander 'bushmeat', om vervolgens een laatste blik te werpen op het wilde tuinfeest van zijn zoon en 'troonopvolger' Teodorín. Daarna kan het aftellen tot zijn ergste nachtmerrie beginnen en dat is... wakker worden als 'ordinary Guinean' in een buiten alle presidentiële rijkdommen door hemzelf gecreëerde wereld.

Gekke president

Dat is een wereld van gebrekkigheden en uren in de rij staan om emmers water te halen omdat er geen stromend water is. Obi worstelt zich door de drek om aan te sluiten in de rij wachtenden voor water dat op is tegen de tijd dat hij aan de beurt is. Alles wat eerder kleurig was is nu grauw, grijs en geel, terwijl hij in zijn rafelige shirt en onderbroek wordt uitgejouwd en afgeranseld als hem weer eens iets niet lukt door alle penibele omstandigheden. In de kroeg is hij getuige van een ruzie omdat midden in een tv voetbalwedstrijd de elektriciteit uitvalt en op de markt van Semu belandt hij in een gevecht om de gunst van een rijke klant. "In een normaal land gebeurt dit niet" roept hij steeds, maar niemand luistert naar hem omdat hij zich nog steeds president waant en daarom als gek wordt beschouwd. Grote moeite heeft hij ook met zijn opgeschoten zoontje Teodorín dat rondloopt met spuiten in zijn lijf en overal steelt waar dat maar mogelijk is. We zien Obi verder nog op straat, in een taxi, op het vliegveld en uiteindelijk ook in het ziekenhuis en politiebureau nadat een militair hem in elkaar heeft geslagen. Hij ziet de deplorabele staat van de openbare gelegenheden in zijn land nu met eigen ogen en ondervindt aan den lijve hoe leraren en militairen zich grof gedragen, of lamlendig rondhangen in de kroeg.

Dictators in de hel

Tot slot belandt Obi in de gevangenis in een cel waar hij getuige is van martelingen en zelf ook wordt afgetuigd. Daarna wacht hem de duivel die hem in de hel alle kamers toont waar ex dictators als Mobutu, Idi Amin, Bokassa, Gaddafi en Franco hun tijd uitzitten. Allen verblijven er in vol ornaat en luxe; Gadaffi in zijn bedoeïnentent en Franco met een gigantisch kruis, maar wel omgeven door schermen met beelden die hen eindeloos laten getuigen van alle door henzelf aangerichte leed. De duivel heeft bovendien op zaterdag een verplichte bioscoopvoorstelling voor hen in petto om elkaars gruwelen te bekijken en elke zondag is het marteldag. Obi stopt hij in een kamer bij zijn oom Francisco Macías die hem meteen naar de strot grijpt (na de onafhankelijkheid van Equatoriaal Guinea in 1968 was Macías de dicator die een nog erger schrikbewind voerde tot hij in 1979 door zijn eigen neef Obiang werd afgezet en vermoord). 

 

God

In opperste wanhoop wendt Obi zich vervolgens berouwvol tot God. God blijkt een gedrongen, bruin mannetje met gele baard, een bot in het haar en alziend oog boven zijn hoofd. Hij is behoorlijk geïrriteerd omdat Obi hem stoort in zijn middagdutje en hij zit dus bepaald niet te wachten op Obi's beloftes van democratie, elektriciteit, water, McDonald's en wifi voor iedereen plus bubbelbad, privé strand en zijn dochters als cadeautjes voor zijn opponenten. Daarom slaat God hem eigenhandig met zijn kruis weer terug naar de wereld waar Obi zichzelf voorhoudt dat er niets veranderd is, dat alles nog was zoals eerder; zijn koelkast vol bushmeat, zijn zoon nog dezelfde hersenloze playboy, zijn vrouw nog steeds de 'first lady' en hijzelf nog steeds met zijn Marokkaanse en Israëlische lijfwachten. Desondanks is hij bang, want het kan ook zomaar zijn dat hij zijn ogen opent om te ontdekken dat hij nog steeds die 'ordinary Guinean' is voor wie de dagelijkse nachtmerrie nooit ophoudt.

 

Mango-achtige luchten

Geniaal vond ik het verhaal toen ik het las. Maar minstens zo geniaal zijn de tekeningen van Esono Ebalé. Geen detail blijft ons bespaard van de entourage van de dictator die zich in zijn limousine met minibar laat vervoeren en een revolver voor zich heeft liggen bij het tv kijken. De Afrikaanse markt zien wij tot in alle kleine facetten, inclusief een magere hond, vrouwen met baby's op hun rug, gehuld in doeken waarop het embleem is gedrukt van de partij. En dat alles wordt nog eens versterkt door de kleuren die op een rake manier de sfeer bepalen van de ruimtes waarin Obi verkeert. Straten hebben mango-achtige luchten die fraai contrasteren tegen de grijsbruine modder en het stof. Ogen puilen extra uit door felrode tinten en Obi's knalroze onderbroek en gele shirt steken extra af tegen de grauwe achtergronden van de martelkamers waarin hij zich begeeft. In de hel is alles bloedrood, behalve de in de tv schermen geplakte zwart-wit foto's. En in de hemel valt een donkerbruine God met knalgele baard extra op tegen een pastelblauwe lucht en Obi in een wit pak. 

         

Vage piemel

Of er op het eind nog hoop is voor Obi valt te betwijfelen, want de angst dat de nachtmerrie zich voortzet gaat gehuld in aardedonkere tinten. We zien Obi aan het eind van het verhaal languit liggen op een donkergroen doek, terwijl hij in close-up zijn ogen licht opent om ze in het laatste vignet weer te sluiten achter zijn tot ballen opgeblazen oogleden. De strip eindigt min of meer zoals hij begint. Wel is er een verschil tussen de Engelse en de Spaanse uitgave. Op de kaft van de Spaanse uitgave zit een rafelig geklede Obi op een kruk en in de Engelse slaat hij de Amerikaanse vlag om zich heen. De Spaanse uitvoering is ook kleiner van formaat, maar heeft levendiger kleuren dan de Engelse. En soms verschilt een detail: Macías draagt in de Spaanse uitgave een zwarte onderbroek als hij voor Obi verschijnt, in de Engelse uitgave is hij naakt met een wat vage piemel. In de tekst van de Engelse versie wordt het plaatselijke dialect (pidgin) dat in de Spaanse versie nog wel aanwezig is vertaald. "Mamá, di man decrés?" wordt in de Engelse uitgave vertaald als "Mom, is that man crazy?" en "Na mi toca tek watá!" als "It's my turn to get water!" (wat handig is als je wel Spaans leest, maar geen pidgin English kent).    

      

Een president die het volk uitlacht

De makers beschrijven in het voorwoord van de strip hoe het idee ontstond: "Ergens halverwege 2011 op een zondagmorgen op een terras van een bar in Malabo (de hoofdstad van Equatoriaal Guinea) onder het genot van gepeperde soep en wat pilsjes, toen de muziek plotseling onderbroken werd voor een toespraak van Obiang." Zij beschrijven hoe zij gewoonlijk snel tot de orde van de dag overgaan onder Obiang's toespraken, maar dat het dit keer anders was. Hij had het namelijk over Guinea's rijkdommen die het land een nog hoger bruto nationaal product opleveren dan dat van landen als Frankrijk, Spanje, Italië, Japan of Nieuw Zeeland. Dat zette hen aan het denken, want om zich heen kijkend naar alle modder en verwaarlozing zagen zij weinig van die rijkdommen terug. Hun president Obiang Nguema Mbasogo, verantwoordelijk voor de dagelijkse misère, lachte hen dus eigenlijk gewoon uit! Het idee kwam bij hen op dat als Obiang zijn volk uitlachte, het niet meer dan fair zou zijn als het volk ook eens om hem zou lachen.

Zo bedachten de vrienden dit stripverhaal van 125 pagina's met Obiang in de hoofdrol. Niet in zijn gebruikelijke hoedanigheid, maar als gewone inwoner van zijn land, waarop anderen om hem zouden kunnen lachen. Lachen maakt namelijk onschadelijk en opent de ogen om wakker te worden in een wereld die er hopelijk in de toekomst ook beter uitziet voor Equatoriaal Guinea.

Anita Brus, oktober 2016        

Free Ramón Esono Ebalé!

Radio interview (Bureau Buitenland) met mij over de in Equatoriaal Guinea opgesloten tekenaar en cartoonist Ramón Esono Ebalé

Als we ooit naar de hemel gaan

  

Over de kunst van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge in Filmmuseum Eye, Amsterdam

Toen de Zuid-Afrikaanse beeldend kunstenaar William Kentridge (Johannesburg, 1955) in een interview gevraagd werd waarom hij binnen de Europese kunsttraditie werkt en weinig 'Afrikaanse esthetiek' laat zien in zijn werk, antwoordde hij: „Ik ben in de Europese kunstgeschiedenis geschoold. Hetzelfde geldt nu voor de meeste zwarte beeldende kunstenaars uit Zuid-Afrika. Klassieke verhalen zoals Goethes Faust geven houvast bij het maken van werk over hedendaagse morele vraagstukken. Daarnaast lopen Afrikaanse en Europese tradities meer in elkaar over dan je zou denken. Afrikaanse beeldhouwkunst is bijvoorbeeld beïnvloed door expressionistische houtsneden die de lutherse missionarissen meebrachten. En dan zijn die houtsneden weer beïnvloed door Afrikaanse maskers. Puurheid bestaat niet.”

Dat puurheid niet bestaat tonen de installaties van deze kunstenaar. Zijn installatie More Sweetly Play the Dance (tot 30 augustus te zien in Filmmuseum Eye, Amsterdam), laat een paneel van 45 meter lengte zien waarop een optocht wordt geprojecteerd van een wel heel gevarieerd gezelschap, uitgevoerd in een techniek die geanimeerde houtskooltekeningen combineert met gefilmde figuren, uit karton gesneden objecten, geluid en muziek. Tegen een achtergrond van bewegende luchten, gras en rommel - een landschap dat de mijnbouwwoestenij rond Johannesburg weerspiegelt - schuifelt een brassband voorbij die melancholische, Afrikaanse klanken blaast. Andere figuren die aan de optocht deelnemen tollen in de rondte, maken allerlei vreemde bewegingen of bewegen zich voort terwijl zij Romeinse koppen en koppen van mijnwerkers, palmen, een vlag, Chinese tekens, een vogelkooi, een typemachine en nog meer silhouetten van verschillende objecten met zich meedragen. Ook is er iemand die pamfletten rondstrooit, een ander zwaait met een vaandel en wordt gevolgd door op de muziek dansende skeletten.

Een 'dodendans' in tegenlicht gefilmd waardoor het ook lijkt op een schimmenspel. De

schimmen van de dood die dansen in Plato's grot. In die grot zitten mensen zodanig vastgeklonken dat zij maar een kant uit kunnen kijken, waardoor zij slechts schaduwen zien van de wereld die zich achter hen voltrekt in het licht van hetgeen volgens Plato de waarheid is. Om die waarheid te ontdekken moeten de gevangenen eerst worden bevrijd om naar het licht van de grotopening te worden gesleurd. Een gewelddadig idee dat volgens Kentridge aan alle revoluties en utopisch denken vooraf gaat: "Elke poging tot verlichting, iedere missie om mensen te redden, al onze beste intenties gaan zo gebukt onder het gewicht van wat daarop volgt: hun schaduw, het geweld dat met de verlichting gepaard is gegaan." Uit de mythe van Plato komt volgens hem zowel de verlichting en hulp aan Afrika voort als het meest gruwelijke geweld en kolonialisme.

De vaandeldragers in de optocht verwijzen naar revoluties en utopisch denken, evenals de titel van de tentoonstelling in Eye 'If We Ever Get to Heaven'. Door de geschiedenis heen offerden hele hordes zich op 'to get to heaven', om anderen in dit idee met zich mee te sleuren. Kentridge laat ze aan ons voorbij trekken als een vrolijke fanfare in een processie die hij associeert met religieuze optochten waarin heiligen worden meegedragen, maar ook met de optochten van vluchtelingen die hun hele hebben en houwen met zich meetorsen. Dat associatieve denken kenmerkt hem en maakt dat hij zich zowel laat inspireren door de zuil van Trajanus in Rome (als je de reliëfs van die zuil uit zou rollen krijg je ook een processie) als door de middeleeuwse verbeelding van de dodendans, of door Chinese mijnwerkers en de politieke situatie in Zuid-Afrika.

Toch staat die politieke situatie in Zuid-Afrika of elders in de wereld nooit voorop in zijn werk. "Ik heb nooit geprobeerd illustraties van de apartheid te maken, maar de tekeningen en films komen zeker voort uit en worden gevoed door de sporen van een meedogenloze samenleving", zegt Kentridge. Hij voegt er aan toe dat zijn werk gaat over de imperfectie van de mens en tegenstrijdigheden in de politiek. Maar misschien komen in de politiek ook verschillende werelden bij elkaar en zijn de schaduwen een weergave van een diepere werkelijkheid dan die van het oppervlakkige en gedetailleerde alledaagse.      

Dit artikel is in het Spaans verschenen in Revistart www.revistart.es

Afrikaanse jokers; over de kunst van Yinka Shonibare en Ramón Esono Ebalé

Toen ik voor het eerst in Afrika was, raakte ik gefascineerd door de kleurige motieven van de ‘typisch Afrikaanse’ stoffen. Als aandenken aan Guinea Ecuatorial had ik het liefst zo’n felblauwe stof, versierd met hoofden van president Obiang mee naar huis genomen, maar die is alleen te koop in verkiezingstijd. Later zag ik de Afrikaanse stoffen terug in de kunstwerken van de Engels-Nigeriaanse kunstenaar Yinka Shonibare en in de portretten van Ramón Esono Ebalé, een striptekenaar uit Guinea Ecuatorial. Waarom gebruiken deze twee kunstenaars die stoffen in hun werk en is er nog meer wat hen bindt.

Yinka Shonibare

Beeldend kunstenaar Yinka Shonibare studeerde nog aan de kunstacademie, toen een docent hem vroeg: “You are African, aren’t you? Why don’t you make authentic African art?” Shonibare vroeg zich af wat er met authenticiteit en Afrikaanse kunst bedoeld werd: “I tried to figure out what he meant by authentic African art. I didn’t know how to be authentic. What would I do if I was being authentic? I realized what I’d really have to deal with was the construction of stereotypes, and that’s what my work would be about [1].

Yinka Shonibare (1962) is een Engelse kunstenaar van Nigeriaanse afkomst. Hij werd in Londen geboren en bracht zijn jeugd door in Lagos om vervolgens met zijn ouders naar Londen terug te keren, waar hij een kunstopleiding volgde. Daarna werd hij internationaal bekend, nam in 2002 deel aan de Documenta XI in Kassel en exposeerde zijn werk in diverse westerse musea. 

In het interview in de New York Times en in andere interviews vertelt Shonibare dat hij op zoek ging naar het ‘authentiek Afrikaanse’ en tot zijn verbazing ontdekte dat de stoffen die op de Londense Brixton markt voor Afrikaans doorgaan dat helemaal niet zijn. Het gaat hier om de zogenaamde Dutch Wax, stoffen die oorspronkelijk in Indonesische batiktechnieken werden uitgevoerd en die nu in Nederlandse fabrieken met Afrikaanse patronen bedrukt worden. Vervolgens worden ze naar Afrika geëxporteerd, waar men ze als ‘typisch Afrikaans’ beschouwt. De stoffen zijn dus niet wat ze lijken en Yinka Shonibare gebruikt dit idee als hij in 1994 een werk maakt met als titel Double Dutch. Dit werk omvat vijftig rechthoekige ‘schilderijtjes’ van identiek formaat, bekleed met ‘Afrikaanse’ stoffen die gedeeltelijk beschilderd zijn. De werken hangen geometrisch geordend op een rose achtergrond en roepen daardoor een associatie op met westerse, abstracte kunst. De stoffen tonen traditionele Afrikaanse motieven, terwijl Shonibare er door de beschildering ook zijn persoonlijke stempel op gedrukt heeft. Hij noemt dit werk Double Dutch, verwijzend naar het Nederlandse koloniale verleden en het huidige Nederlandse fabricatieproces van de ‘Afrikaanse’ stoffen. Zo wordt er een spel gespeeld met wat als authentiek Afrikaans wordt ervaren en met verschillende identiteiten.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Double Dutch

 

 

 The Swing

 

Shonibare gebruikt de Dutch Wax stoffen ook in zijn driedimensionale werken (installaties en beeldhouwwerken) om er figuren mee aan te kleden die hij ontleent aan 18de eeuwse schilderijen. In The Swing (2001) is een levensgrote pop zonder hoofd te zien, die gekleed  in deze stoffen op een schommel zit. Haar linker been zwiept omhoog en haar muiltje vliegt de lucht in. Het tafereel is ontleend aan een schilderij van de 18de eeuwse, Franse schilder J. H. Fragonard [2]. Yinka Shonibare ziet de periode van de Rococo waarin men de ‘beau monde’ in paradijselijke omstandigheden weergeeft als voorbode van wat er komen gaat:

“I focus on the period that precedes the French Revolution. It was an era when nobility still lived luxiously, shortly before their world was turned upside down by the masses.”[3] Tijdens de Franse Revolutie rolden uiteindelijk de koppen van de adel en Shonibare verwijst hiernaar door de hoofden van zijn figuren weg te laten. Zijn installatie Garden of love (2007)[4] die wat betreft uitvoering en voorstelling op The Swing lijkt, noemt hij een metafoor voor de ‘Garden of Eden’. In de ogen van Afrikanen is dat Europa en zij komen hiernaar toe om geluk te zoeken tot er koppen gaan rollen.
 

Diary of a Victorian Dandy  

 

Dat Shonibare ook zelf deel uitmaakt van het ‘blanke paradijs’ laat hij zien in de fotoserie Diary of a Victorian Dandy (1998) [5] De serie omvat vijf gefotografeerde scenes, gebaseerd op A Rake’s Progress, een serie schilderijen van de 18de eeuwse, Engelse schilder W. Hogarth. De serie toont de teloorgang van een rijkeluiszoon die in Londen al zijn geld vergokt en aan lager wal raakt. Op de kleurenfoto’s van Shonibare zien wij echter geen langzaam aftakelende witte aristocraat, maar verschillende scenes die samen een dag verbeelden uit het leven van een zwarte, Victoriaanse dandy, omgeven door veel luxe en blanke bedienden. De kunstenaar is zelf het middelpunt van alle taferelen die verschillende tijden op een dag verbeelden. De zwarte dandy ligt in bed, vergezeld door blanke bedienden, speelt biljart, houdt kantoor neemt deel aan een gezelschapspel.

Ramón Esono Ebalé  

Striptekenaar Ramón Esono Ebale (1977), alias Jamón y Queso werd geboren te Nkoa-Nen Yebekuan in Guinea Ecuatorial en noemt zichzelf autodidact. Hij was als grafisch ontwerper verbonden aan het CCEM, het Cultureel Centrum van Spanje in de hoofdstad Malabo. In Guinea exposeerde hij in de Spaanse en Franse culturele centra, maar hij won ook Europese stripprijzen, deed mee aan straatprojecten en had exposities in Afrikaanse, Europese en Amerikaanse galeries.

 

 

Met hulp van het CCEM publiceerde Esono Ebalé stripverhalen met lege tekstballonnen omdat zijn teksten werden gecensureerd. Hij noemde die verhalen De Moordenaars van mijn intelligentie en verzon ook controversiële titels bij andere werken om zijn tekeningen kracht bij te zetten. Zijn stripverhalen ‘spreken’ echter ook voldoende zonder tekst. De beelden tonen de alledaagse werkelijkheid van Guinea, van mensen die zich door de modder voortslepen naar het stemlokaal om zo voor verandering te zorgen die nooit komt. Er is afval op straat, bij gebrek aan water doen vrouwen de was in de rivier, overal zijn er militairen en men kan alleen nog dromen van een betere toekomst. Het zijn gedetailleerde tekeningen in grauwe kleuren die de trieste omstandigheden benadrukken waarin men in Guinea leeft. De vrouwen in deze tekeningen dragen geen vrolijke ‘Afrikaanse stoffen’, maar gaan in rafelige lappen gekleed.

 

Behalve strips maakt Esono Ebalé ook politieke spotprenten die over de dictatuur van zijn land gaan. Daarin toont hij onder meer president Teodoro Obiang Ngeuma Mbasogo in de meest bizarre poses en gedaanten. Obiang badend in de olie met opborrelende testikels, in tangaslip of voorgesteld als baardaap met een erectie. Maar we zien hem ook gekleed in een jurk met vrolijke Afrikaanse motieven die zijn partij symboliseren, of met een grote strik om zijn lijf en een opwaaiende rok, zodat zijn geslachtsdeel te zien is waar omheen eveneens een strik gebonden is. Esono Ebalé overdrijft sterk en speelt met elementen die niet alleen associaties oproepen met Afrika, maar die ook Afrikaanse taboes raken rond homofilie en travestie. Een saillant feit daarbij is dat de president aan prostaatkanker lijdt. Door de nadruk op zijn geslachtsdeel te leggen, treft de kunstenaar hem op zijn zwakste plek.

 

Twee jokers

 

Ramón Esono Ebalé gebruikt Afrikaanse patronen om zijn strips en karikaturen te verduidelijken. Kuifje heeft nu eenmaal een duidelijke kuif en een Afrikaanse dictator draagt Afrikaanse motieven (hoewel het in Guinea vooral de vrouwen zijn die in deze opvallend bedrukte stoffen over straat gaan). Daarentegen roepen die stoffen in de werken van Yinka Shonibare eerder vragen op. Misschien verwijzen ze naar zijn eigen Afrikaanse afkomst of naar een Europees koloniaal verleden vanwege hun 18de eeuwse (koloniale) entourage en in Double Dutch is er eveneens een verband met abstracte kunst. Shonibare geeft met zijn werken commentaar op de westerse kunst en cultuur waar hij deel van uit maakt, hoewel hij er als Afrikaanse kunstenaar tegelijkertijd buiten staat en geen moreel standpunt inneemt (hij noemt zichzelf een estheet). Esono Ebalé doet dat wel. Op een niet mis te verstane wijze bekritiseert hij de dictatuur van zijn land. In zijn strips en karikaturen toont Esono Ebalé zich een maatschappijkriticus, terwijl Shonibare binnen het terrein van de beeldende kunst eerder een cultuurkriticus genoemd kan worden.

 

Toch zie ik een overeenkomst tussen de twee kunstenaars. Beiden zijn wat Jean Fisher in haar artikel, The Outsider Within over het werk van Shonibare tricksters noemt. Tricksters zijn een soort bedriegers in de zin van ‘jokers’[6]. Het begrip trickster verbindt Fisher met de Engelse schrijver Oscar Wilde, bij wie kunst een soort leugen is, omdat zij geen directe weergave van het dagelijks leven is. Kunst maakt gebruik van de fantasie en is daarmee niet waarheidsgetrouw en misschien zelfs in dubbel opzicht, want het ‘liegen’ heeft niet alleen met de kunst, maar ook met de kunstenaar als dandy te maken. De dandy doet zich namelijk altijd mooier voor dan hij is. Hij is een ‘trickster’, een joker die buiten de heersende cultuur staat die hij bekritiseert en bespot, maar waar hij tegelijkertijd deel van uit maakt. Fisher brengt deze functie van de dandy in verband met het carnaval dat de burgelijke waarden op zijn kop zet. Ook vewijst zij naar Eshu, de ‘trickster’ in de Nigeriaanse Yoruba cultuur. Hij houdt mensen voor de gek door zich in verschillende gedaanten voor te doen. Zijn speelterrein is het marktplein dat Fisher met het speelterrein van de kunst bij Yinka Shonibare vergelijkt. 

 

Shonibare speelt in zijn werk de dandy. Niet alleen in zijn fotoserie Diary of a Victorian Dandy, maar ook in andere fotoseries en in de carnavaleske films van gemaskerde bals die hij maakt.[7] Hij overdrijft situaties doet aan gedaanteverwisselingen, waardoor 18de en 19de  eeuwse burgelijke codes ter discussie worden gesteld. Shonibare doet dit door zichzelf op te werpen als zwarte dandy in het Victoriaanse tijdperk. En Esono Ebalé vestigt de aandacht op de geslachtsdelen van de dictator door deze tot ongekende proporties op te blazen. Net als Shonibare, zet hij overdrijving en humor in als wapen. Door hun humor en 'lawaai' verschaffen beide kunstenaars zich vrijheid ten aanzien van morele, sociale en economische waarden.[8] Zij vestigen zo de aandacht op cultuurhistorische (Shonibare) en maatschappelijke (Esono Ebalé) kwesties. Shonibare doorbreekt vooral culturele stereotypen, terwijl Esono Ebalé in zijn eentje een maatschappij omver lijkt te willen werpen.

 

Zijn Ramón Esono Ebalé en Yinka Shonibare beiden ‘tricksters’ of jokers? Esono Ebalé vergelijkt zichzelf met Batman als ik hem vraag of hij zichzelf ook als een joker ziet. Batman bestrijdt de misdaad, maar deelt ook steken uit. Hoewel beide kunstenaars op een stekende manier kritiek leveren, lijken de steken van Shonibare op fijne speldenprikken en die van Esono Ebalé eerder op dolksteken. Esono Ebalé kreeg zoveel last van de censuur dat hij zich in 2011 genoodzaakt zag uit te wijken naar Paraguay, waar hij tegenwoordig woont en zijn kritische werk voortzet. Zijn website Locos-TV wordt nu ook door Google als ‘aanstootgevend’ aangemerkt. Daarentegen maakt Shonibare in Engeland furore als gevierde kunstenaar. In 2004 werd hij door prins Charles onderscheiden en noemt zich sindsdien Yinka Shonibare MBE (Member of the Most Excelent Order of British Empire). De beide jokers treft dus een ander lot; terwijl Shonibare bij het koninklijk banket aanschuift, wordt Esono Ebalé steeds meer de mond gesnoerd. Geen van beiden houdt zich echter goed overeind als joker; in Afrika wordt de kritiek als zo gevaarlijk gezien dat die door de censuur wordt uitgebannen, terwijl de kritische kunstenaar in Engeland wordt gewaardeerd, maar keurig in de kunstwereld wordt opgesloten. 

 

Anita Brus, juli 2014

---

[1] J. Fisher, The Outsider Within: Shonibare’s Dandy and the Parasitic Economy of Exchange, in: Jinka Shonibare, Double Dress, The Israel Museum, Jerusalem, 2002.

[2] Un ballo in maschera (a masked ball), een film van Yinka Shonibare in 2004, te zien op zijn website: http://www.yinkashonibarembe.com

[3] “Humour can be a very special kind of weapon. It takes liberties with the moral, social and economic values of hegemonic authority; it knows the points of its greatest vulnerability, it flourishes where the authoritative voice stutters in its own uncertaintly [...]”,J.Fisher, The Outsider Within, zie noot 6.

---

[4] Dandy is een begrip dat vooral geassocieerd wordt met 19de eeuwse, Vicoriaanse gentlemen, die zich bekwaamden in elegant gedrag, waarbij bijzondere kleding hoorde. De schrijver Oscar Wilde was een beroemde dandy.

---

[5] Jean-Honoré Fragonard, De schommel, 1767.

[6] Bernard Müller, interview met Yinka Shonibare n.a.v. de expositie van Garden of Love in het Musée de quai Branly, 2007.

[7] Een installatie die Shonibare maakte voor zijn expostie in het Musée de quai Branly, in 2007

[8] Deborah Sontag, interview met Yinka Shonibare, Headless Bodies From a Bottomless Imagination, in de New York Times, 17 juni 2009.
 

 

   

Valenciaanse belevenissen 2

Ben er weer eens ingestonken. Liet mij een goed restaurant aanbevelen en betaalde voor het tafelkleed en de servetten. Niet doen! Loop in Spanje een willekeurig restaurant binnen waar veel Spanjaarden zitten en vraag het menu. Zo’n menu heeft drie gangen en is inclusief een hele fles rode wijn en koffie. Hier in dit eenvoudige plattelandsrestaurant geen chique obers maar een alledaags geklede vrouw die van hot naar her rent en toch alle aandacht heeft voor de bestelling. Ze noemt minstens vijf mogelijkheden op waaruit ik kan kiezen bij het voor- en hoofdgerecht, met ook nog eens een keuze uit vier soorten taart na. Helemaal vol en halfdronken verlaat ik het etablissement in plaats van honger lijdend gisteren in wat mij als goed was aanbevolen, met slechts wat liflafjes op asymmetrische schaaltjes a la Het Diner van Herman Koch. Ik zie nog het bodempje wijn voor mij dat ik mij liet inschenken voor vier euro extra en de cortado die daar nog eens bovenop kwam. Doe maar gewoon symmetrisch toch, al helemaal wanneer het voor de helft van de prijs is.

Sinds ik Dimitri Verhulst lees drink ik bovendien wijn tegen de klippen op. In De Helaasheid Der Dingen is een dag niet gezopen een dag niet geleefd. In het afgelegen ‘Poble-nog-wat’ zit de wijn in een medicinale fles met een kurk er op. Zware wijn van deze streek die nu amper meer wijn levert want men is van druiven overgegaan naar sinaasappelen. Men heeft tegenwoordig liever lichte wijnen heb ik mij laten vertellen, waardoor de wijngaarden niet meer lucratief zijn. Het landschap kleurt nu donkergroen van het dichte loof van de sinaasappelbomen. De sinaasappelen zijn nog niet rijp en toch tref ik er een op mijn pad. Hij smaakt verrot zoet.

Valenciaanse belevenissen

Ben er weer eens ingestonken. Liet mij een goed restaurant aanbevelen en betaalde voor het tafelkleed en de servetten. Niet doen! Loop in Spanje een willekeurig restaurant binnen waar veel Spanjaarden zitten en vraag het menu. Zo’n menu heeft drie gangen en is inclusief een hele fles rode wijn en koffie. Hier in dit eenvoudige plattelandsrestaurant geen chique obers maar een alledaags geklede vrouw die van hot naar her rent en toch alle aandacht heeft voor de bestelling. Ze noemt minstens vijf mogelijkheden op waaruit ik kan kiezen bij het voor- en hoofdgerecht, met ook nog eens een keuze uit vier soorten taart na. Helemaal vol en halfdronken verlaat ik het etablissement in plaats van hongerlijdend gisteren in wat mij als goed was aanbevolen en met slechts wat liflafjes op asymmetrische schaaltjes a la Het Diner van Herman Koch. Ik zie nog het bodempje wijn voor mij dat mij werd ingeschonken voor vier euro extra en de cortado die daar nog eens bovenop kwam. Doe maar gewoon symmetrisch toch, al helemaal wanneer dat is voor de helft van de prijs. Sinds ik Dimitri Verhulst lees drink ik bovendien wijn tegen de klippen op. In dat boek van hem is een dag niet gezopen een dag niet geleefd. In het afgelegen ‘Poble-en-nog-wat’ zit de wijn in een medicinale fles met een kurk er op. Zware wijn van deze streek die nu amper meer wijn levert want men is van druiven overgegaan naar sinaasappelen. Die zware wijn hoefde men niet meer heb ik mij laten vertellen waardoor de wijngaarden niet meer lucratief waren. Het landschap kleurt nu donkergroen van het dichte loof van de sinaasappelbomen. Ze zijn nog niet rijp, de sinaasappelen en toch tref ik er een op mijn pad. Hij smaakt verrot zoet.

Valenciaanse belevenissen 1

Spanje, klein dorp, niet ver van Valencia en ik kijk terug. Inmiddels al zo veel meegemaakt. Ik schrijf dit alsof ik morgen zal sterven. Alsof er iemand meekijkt die dat weet. Ondertussen denk ik aan alle gemaakte reizen, maar vooral aan dat prille begin. Was het in 1993 toen ik de eerste dag en eerste keer alleen op vakantie al beroofd werd in Madrid? En was dat niet het begin geweest van alle reizen, schrijverij en geïllustreerde reisverslagen. Ook het begin van eindeloos wandelen en verdwalen op afgelegen bergen met oranje kikkers niet ver van Boquete waar nu twee blondines verscheurd zijn teruggevonden in het oerwoud. Ik had met gemak een van die blondines kunnen zijn. Een slagje ouder maar evengoed de weg kwijt en aan stukken gereten. Op mijn pad was echter altijd wel een indiaan in de buurt om mij te redden. Mijn moeder vertelde ik dit nooit.

Ondertussen heb ik mijzelf ouder zien worden, mijn lichaam zien veranderen, mijn haar zien uitvallen en weer zien terugkomen. En nu zit ik hier in dit plattelandsrestaurant met koude rode wijn aan een maaltijd van zeven euro vijftig. Alsof er niets veranderd is. Ik geniet, schrijf en studeer. Vanmorgen zat ik op een terrasje naast van die typische Spaanse dames van middelbare leeftijd met waaiers. Waren zij veranderd? Nagenoeg niet. Dezelfde achterovergekamde haren, alleen nu iets hipper gecoiffuurd en gestoken in ‘hybride’ kleding met een vleugje van vanalles wat men tegenwoordig fabriceert. Jurken met vrolijke bloemmotieven en oosters aandoende bovenstukjes met veel glitter. Een sigaartje in de vingers met blauw gelakte nagels, want de tijd is ook hier niet helemaal stil blijven staan. Inmiddels is er op rijafstand een metroverbinding met Valencia.

Ik lees De Helaasheid Der Dingen van Dimitri Verhulst en daar kan niemand ooit meer tegenop: “Onze Potrel liet het vrouwmens binnen en zag geamuseerd vanachter haar rug hoe ook onze Herman al bezig was zijn blik tussen haar benen te wringen.” Op het pad naar de rivier kom ik twee oude mannetjes tegen met een buitengewone interesse in mij. Elk wijken ze naar een kant van de weg om mij tussen hen door te laten wandelen. Omdat ik toch wat aarzelend loop roept een van hen mij na met een advies over de richting (naar de rivier) en met de vraag of ik Marokkaanse ben. Marokkaanse? “Ja, vanwege je bruine huid.” Onzin, ben niet uitzonderlijk bruin en bovendien blond. Aandachttrekkerij dus en ik zeg dat ik Nederlandse ben met de gedachte dat er wel een reactie zal volgen over ons dan nog aan de winnende hand zijnde voetbalteam, maar die reactie blijft uit. Ondertussen begluren de mannen mij met ‘een blik die zich tussen mijn benen wringt’. Het is op het randje als een van hen mij vraagt of ik in bikini of badpak ga zwemmen. Ik maak mij nog net niet snel uit de voeten als ik richting de rivier ga waar ik mij aan de oever vlei met Dimitri Verhulst: “De rok was alleszins kort genoeg, verlossing moet mogelijk zijn.”

Niet gepubliceerd

La Cueva: de ‘grot’ waarin een groep Colombiaanse schrijvers zich dagelijks in naam van de literatuur bezatte

Over de groep schrijvers, onder wie Gabriel García Márquez, die elkaar in de jaren vijftig ontmoetten in de cafés van Barranquilla (Colombia), en hoe deze groep voortleeft in de plaatselijke culturele elite.

Elk jaar is er in Barranquilla, de Colombiaanse stad waar Gabriel García Márquez rond de jaren vijftig verbleef, een Carnaval de las Artes (carnaval van de kunsten) voorafgaand aan het echte carnaval in die stad. Dit festijn, waaraan zowel Latijns-Amerikaanse als Europese schrijvers, acteurs en musici deelnemen, wordt georganiseerd door Heriberto Fiorillo die de spil vormt van de culturele elite van de stad. Hij is tevens de directeur van La Fundación de La Cueva, een culturele stichting die haar naam ontleent aan La Cueva (de grot), de bar waar ruim een halve eeuw geleden een groep Colombiaanse schrijvers vertier zocht, onder wie García Márquez. La Cueva bestaat nog steeds, maar is nu behalve een bar ook een museum. Heriberto Fiorillo speelt met zijn Carnaval de Las Artes in op de faam van de schrijversgroep die destijds la Cueva bezocht, en hij schreef er zelfs een boek over.1 Wie waren die schrijvers precies, en welk verband bestaat er tussen hen en de groep rond Fiorillo die tegenwoordig het culturele klimaat in Barranquilla bepaalt?

In 2009 was ik als tolk van Sylvia Kristel in Barranquilla. Zij was destijds door Fiorillo en zijn La Fundación de La Cueva uitgenodigd om als ‘levende legende’ het Carnaval de las Artes luister bij te zetten. Er volgden interviews met kranten waaronder ‘El Tiempo’ en ‘El Heraldo’ (de krant waarin García Márquez ooit zijn columns schreef), en we toerden door een carnavalesk Barranquilla, door straten die ons deden denken aan Los Angeles.

García Márquez schrijft in zijn autobiografie dat er in Barranquilla altijd al een progressieve sfeer heerste in vergelijking tot het binnenland dat de oude koloniale tradities cultiveerde.2 Met zijn haven groeide Barranquilla uit tot eerste cosmopolitische stad van Colombia. Alles kwam hier als eerste; de eerste auto, het eerste vliegtuig, de eerste spoorweg, de stoomscheepvaart over de rivier de Magdalena, en niet te vergeten de eerste immigranten. Zij meerden aan bij de pier van Puerto Colombia, ooit de langste pier van Latijns-Amerika, en namen van daaruit de trein naar het nabijgelegen Barranquilla. Al in de jaren vijftig dronken ze er behalve Caribische rum en Colombiaans bier ook Schotse whisky en Franse wijnen. Schrijvers en journalisten lazen hier romans van Kafka, Sartre, Camus, Hemingway en Faulkner.     

Die cosmopolitische sfeer was er ook nog toen wij er waren. Wij bezochten de Country Club, beautysalons en modehuizen, gingen ’s avonds eten in een Libanees restaurant. We waanden ons eerder in de VS dan in Colombia, ware het niet dat vrouwen hier eerder golden als sierlijke omlijsting van macho mannen als Heriberto Fiorillo. Hij kwam ons een enkele keer bezoeken in ons hotel, maar als hij zich eenmaal liet zien met zijn in tropische hemden ‘a la García Márquez’ gestoken corpulente figuur, sprong iedereen voor hem opzij.

Kristel mocht dat jaar als vedette op het podium plaatsnemen in een rotan Emmanuelle stoel, te midden van een zee aan tropische planten terwijl zij werd aangekondigd door een presentatrice gehuld in een cat suit met diep uitgesneden decolleté.

Vrouwen maakten geen deel uit van de groep schrijvers waartoe García Márquez behoorde en die elkaar aan het eind van de jaren veertig in diverse cafés ontmoetten. Iemand noemde hen “een groep onvolwassen mannen die zich dagelijks in naam van de literatuur bezatten”. Zelf omschreven zij zich als “de groep van de rum, conversatie, kunst, journalistiek en literatuur”. Er waren geen vaste bijeenkomsten en er bestond geen vooropgezet plan. Het waren vrienden die zich verzamelden rond de voor Franco gevluchte Catalaanse schrijver Ramón Vinyes, die in Barranquilla veel aanzien genoot. Tot de vaste kern van deze vriendengroep behoorden Germán Vargas, Alfonso Fuenmayor, Álvaro Cepeda Samudio en Gabriel García Márquez; allen schrijvers en journalisten. In hun dagelijkse ontmoetingen spraken zij over vrouwen, het leven en de dood, zonder al te veel literaire pretenties, maar altijd wars van het provincialisme waarvan ze de cachacos (de schrijvers in het koude binnenland) beschuldigden.

Maar het ging hen uiteiendelijk om de onderlinge vriendschap. Gabriel García Márquez heette liefkozend Gabo of Gabito, en ook tegenwoordig noemt men hem in Barranquilla nog bij zijn koosnaam als de schrijver ter sprake komt. Hijzelf beweerde ooit dat hij alleen maar schreef opdat zijn vrienden uit Barranquilla van hem zouden houden.

Er gebeurt in Barranquilla veel onder het mom van vriendschap. Contracten sluit men alleen af als je er nadrukkelijk om vraagt. Dat heeft helaas vaak tot gevolg dat medewerkers naar hun geld kunnen fluiten. Nalatigheid lijkt hier de keerzijde te zijn van vriendschap, maar de surrealistische setting maakt veel goed. De schrijvers en artiesten treden tijdens het Carnaval de Las Artes op in een entourage van carnavaleske figuren en krijgen na afloop een masker van papier maché. Kristel kreeg na haar optreden een tijgerkop en daarna bezochten wij La Cueva.      

De bar in La Cueva staat nog op dezelfde plek als vroeger, maar de muurschildering erboven van de Colombiaanse schilder Alejandro Obregón is verdwenen, evenals hoofden en huiden van wilde dieren, ooit jachttrofeeën. Aan het begin van de jaren vijftig was het een winkel waar jagers en vissers kwamen, tot een groepje schrijvers en kunstenaars de toonbank met goedkeuring van de eigenaar verbouwde tot bar, en er in 1954 “La Cueva, ontmoetingsplaats voor jagers en intellectuelen” van maakte. Aanvankelijk hadden de jagers, kunstenaars, schrijvers en journalisten er hun eigen plek, maar gaandeweg mengden zij zich en bedacht de eigenaar van het etablissement de passende slogan rico rato sin libros ni patos (heerlijk ogenblik zonder boeken noch eenden).

Toen wij er waren was er naast de bar een dansruimte waar een orkestje optrad tegen een wandschildering met tijgers en tropische planten. Er werd bij onze aanwezigheid wild gedanst en er was nog steeds geen boek of eend te bekennen. Wel hingen er portretten van Gabo en de zijnen, hoewel García Márquez er in de jaren vijftig nauwelijks kwam. Hij vertrok al in 1951 naar Cartagena om er voor de krant El Heraldo te gaan werken en iets later vertrok hij naar Bogotá.

Wij verbleven in een op het oog prachtig koloniaal hotel, maar de eigenaar bleek failliet en overal lekte de airconditioning. Voor Kristel was echter een suite ingericht met pauwveren, fruit en maskers. En de culturele elite nam het er van in de schaduw van de illustere voorgangers. Elke avond deden wij ons tegoed aan cocktails in La Cueva, samen met Heriberto Fiorillo en de andere gasten van het Carnaval de Las Artes. Gabo was er echter ook toen al in geen jaren meer geweest. La Cueva drijft op zijn faam en de herinnering.   

Anita Brus

---

1 Heriberto Fiorillo, La Cueva, crónica del Grupo de Barranquilla, Ediciones La Cueva 2006

2 García Márquez, Vivir para contarla, voor het eerst uitgegeven in 2002